Ana dil, bireyin öğrendiği ilk dildir ve genellikle kimliğinin önemli bir parçasıdır. İnsanların ailesiyle, arkadaşlarıyla ve kültürel mirasıyla bağ kurmasını sağlar. Ancak, farklı bir ülkeye taşındığınızda veya başka bir dili yoğun şekilde kullanmaya başladığınızda, ana dilinizi unutmanız mümkün mü?
Ana dil nasıl unutulabilir?
Dilbilimciler, bu durumu “ana dil yitimi” (native language attrition) olarak adlandırıyor. Bu, kişinin ana dilinde zamanla daha az yetkin hale gelmesi anlamına geliyor ve genellikle dilin kullanım sıklığının azalmasıyla ilişkilendiriliyor. Uzmanlara göre, belirli durumlarda ana dili unutmak mümkün olabilir. Özellikle küçük yaşta farklı bir ülkeye taşınan veya başka bir dili konuşan bir çevrede büyüyen çocuklar için bu risk daha yüksektir.
Bu duruma en yaygın örnek, yabancı aileler tarafından evlat edinilen küçük çocuklardır. Cerebral cortex dergisinde yayımlanan 2003 tarihli bir araştırmaya göre, kore’de doğup 3 ila 8 yaşları arasında fransız aileler tarafından evlat edinilen çocuklar, 30 yaşına geldiklerinde korece anlama konusunda, hayatları boyunca korece’ye hiç maruz kalmamış fransızlarla aynı seviyedeydi.
Ancak, taşınma yaşı arttıkça ana dili unutma ihtimali düşer. Southampton üniversitesi’nden dilbilimci laura dominguez’in live science’a verdiği röportaja göre, ergenlik dönemine kadar ana dilde güçlü bir temel atıldığı için, gençlerin veya yetişkinlerin dil bilgisi gibi temel unsurları tamamen unutması pek olası değildir.
Araştırmalar, ergenlik sonrası (kızlarda 8-13, erkeklerde 9-14 yaş aralığı) ana dilin daha dirençli hale geldiğini gösteriyor. Bunun sebebi, beynin bu yaşlardan sonra olgunlaşarak değişime daha az açık hale gelmesi olabilir.
Hangi dil becerileri daha kolay unutulur?
Ana dilde unutulmaya en yatkın unsur kelime dağarcığıdır. Dominguez’e göre, kısa süreli bile olsa başka bir dile maruz kalmak, ana dilde bazı kelimeleri hatırlamayı zorlaştırabilir.
Örneğin, ingilizce konuşan bir üniversite öğrencisinin bir dönem boyunca ispanya’da yaşadığını düşünelim. Eve döndüğünde, bazı ingilizce kelimeleri hatırlamakta zorlanabilir. Ancak, bu kelimeleri tamamen unuttuğu anlamına gelmez; beyin sadece bu kelimelere erişmek için biraz daha fazla çaba sarf eder. Dominguez bunu, “beynin iki farklı kelime dağarcığı arasında dosya dolabı düzenlemesi yapmasına” benzetiyor. Ancak, kişi ana diliyle tekrar yoğun şekilde iç içe olduğunda, kelimeleri hatırlamak çok daha kolay hale gelir.
Öte yandan, dil bilgisi kelime dağarcığına kıyasla daha dirençlidir. 2023 yılında the language learning journal’da yayımlanan bir çalışmada, ingilizceyi ikinci dil olarak konuşan ispanyolca anadil konuşucularının, 15 yılı aşkın süre ingiltere’de yaşamalarına rağmen ispanyolca’daki şimdiki zaman kullanımlarını değiştirmedikleri tespit edilmiştir.
Örneğin, ispanyolcada şimdiki zaman hem “her sabah koşarım” (rutin) hem de “duşta şarkı söylerim” (o anda yapılan eylem) anlamında kullanılabilir. Ancak ingilizcede ikinci kullanım için “şu anda duşta şarkı söylüyorum” gibi bir yapı gerekir. Araştırma, anadili ispanyolca olan kişilerin bu gramer kurallarını yıllar sonra bile değiştirmediğini gösteriyor.
İkinci bir dili unutmak da aynı şekilde mi oluyor?
İkinci bir dili unutma süreci de benzer bir prensibe dayanıyor. Kişinin o dili ne kadar öğrendiği ve ne kadar süre boyunca aktif kullandığı, ne kadarını hatırlayacağını belirler. Ancak, yıllarca kullanılmayan bir dil bile beynin derinliklerinde saklı kalabilir. Edinburgh üniversitesi’nden dilbilimci antonella sorace, live science’a verdiği demeçte, “bilinçli olarak her şeyi unuttuğumuzu düşünebiliriz, ancak beynimiz daha iyi bilir” diyor.
Bunama ve dil kaybı
Öte yandan, yaşlılıkta bunama gibi nörolojik hastalıklar, iki dilli bireylerin diller arasında karışıklık yaşamasına ve yalnızca ana dillerine geri dönmelerine neden olabilir. Bu olgu, “dil geri dönüşü” (language reversion) olarak adlandırılır ve ömür boyu iki dili de akıcı bir şekilde konuşan kişilerde bile görülebilir.
Sonuçta ana dil unutulabilir mi? Evet, ama tamamen değil. Eğer küçük yaşta farklı bir dile maruz kalınırsa, ana dili büyük ölçüde kaybetmek mümkündür. Ancak, yetişkinlikte unutulan kelimeler ve dil becerileri, genellikle tekrar maruz kalındığında hızla geri gelir. Beynimiz, öğrendiği dilleri tamamen silmez; sadece onları geri çağırmak bazen daha fazla çaba gerektirir.
Nedim Akça